Tái định hình ngành nấu ăn sạch ở Đông Nam Á: Vai trò của bếp khí hóa quy mô nhỏ sử dụng phụ phẩm nông nghiệp

Nấu ăn không chỉ là hoạt động thiết yếu hằng ngày mà còn là một phần sâu sắc của bản sắc văn hóa, đời sống cộng đồng và truyền thống gia đình ở Đông Nam Á. Tuy nhiên, việc phụ thuộc vào các loại nhiên liệu rắn truyền thống như củi, than, và phụ phẩm nông nghiệp chưa qua xử lý đã và đang gây ra những hậu quả nghiêm trọng đối với sức khỏe cộng đồng và môi trường.

Hiện nay, khoảng 3,1 tỷ người trên toàn cầu (tương đương gần 40% dân số) vẫn đang sử dụng các loại nhiên liệu rắn truyền thống để nấu ăn. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO, 2018a), việc này góp phần gây ra khoảng 4,3 triệu ca tử vong mỗi năm, chủ yếu do việc hít phải khí độc và bụi mịn sinh ra từ các loại bếp nấu không hiệu quả. Trên thực tế, ô nhiễm không khí trong hộ gia đình (Household Air Pollution – HAP) hiện được coi là một trong những rủi ro sức khỏe môi trường nghiêm trọng nhất, gây tử vong sớm nhiều hơn cả số người chết vì sốt rét, lao phổi và HIV/AIDS cộng lại (WHO, 2012).

Quá trình đốt cháy sinh khối trong bếp truyền thống thường tạo ra lượng lớn bụi mịn (PM2.5), oxit nitơ (NOx) và carbon monoxide (CO). NOx hình thành trong quá trình cháy ở nhiệt độ cao, gây kích ứng đường hô hấp và góp phần tạo nên sương mù quang hóa. Trong khi đó, CO là một loại khí không màu, không mùi, nhưng có thể gây ngạt chết người khi nồng độ cao và tiếp xúc kéo dài. Bụi PM2.5, với kích thước siêu mịn, dễ dàng xâm nhập sâu vào phổi và đã được Cơ quan Nghiên cứu Ung thư Quốc tế (IARC) xếp vào nhóm chất gây ung thư cho con người. Đặc biệt, phụ nữ và trẻ em ở nông thôn là nhóm bị ảnh hưởng nặng nề nhất, khi họ phải dành thời gian gấp 2,5 lần so với người dân thành thị để nấu ăn bên cạnh các loại bếp đầy khói bụi (Jiang & Bell, 2008).

Các bệnh không lây nhiễm (NCDs) như đau tim, đột quỵ, ung thư phổi và bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính hiện chiếm tới 3,8 triệu trong tổng số 4,3 triệu ca tử vong do HAP mỗi năm (WHO, 2016). Những bệnh này không chỉ gây ra gánh nặng y tế nghiêm trọng mà còn dẫn đến mất thu nhập, chi phí điều trị lớn và bất bình đẳng xã hội ngày càng sâu sắc trong các cộng đồng thu nhập thấp.

Trong bối cảnh này, các hệ thống bếp khí hóa quy mô nhỏ sử dụng phụ phẩm nông nghiệp nổi lên như một giải pháp đầy hứa hẹn, phù hợp với điều kiện kinh tế – xã hội của khu vực. Khác với bếp truyền thống, bếp khí hóa đốt sinh khối theo cơ chế bán khí hóa – tức là tạo khí trước khi đốt – giúp tăng hiệu suất cháy, đồng thời giảm mạnh phát thải các chất độc hại như PM2.5, CO và NOx. Hơn nữa, các phụ phẩm như trấu, lõi ngô, vỏ lạc vốn sẵn có, rẻ tiền ở các vùng nông nghiệp Đông Nam Á, làm cho mô hình này trở nên đặc biệt hiệu quả và dễ tiếp cận.

Việc áp dụng rộng rãi bếp khí hóa có thể mang lại nhiều lợi ích rõ rệt:

• Cải thiện sức khỏe cộng đồng nhờ giảm tiếp xúc với khí độc và bụi mịn.
• Giảm áp lực lên tài nguyên rừng, do không còn nhu cầu khai thác củi đun.
• Giảm phát thải khí nhà kính, đóng góp vào nỗ lực ứng phó biến đổi khí hậu.
• Tăng cường an ninh năng lượng và tiết kiệm chi phí cho hộ nghèo nông thôn.

Tuy nhiên, rào cản vẫn còn lớn: thiếu nhận thức, tâm lý ngại thay đổi, và thị trường chưa phát triển. Để vượt qua những thách thức này, cần có sự phối hợp liên ngành từ chính phủ, tổ chức xã hội và doanh nghiệp thông qua các hành động cụ thể:

1. Tăng cường truyền thông và giáo dục cộng đồng về tác hại của bếp truyền thống.
2. Hỗ trợ tài chính và trợ giá để các hộ thu nhập thấp có thể tiếp cận bếp khí hóa.
3. Thúc đẩy sản xuất nội địa và đổi mới công nghệ, giúp hạ giá thành và mở rộng quy mô.

Tóm lại, nếu Đông Nam Á thực sự muốn hướng đến một tương lai nấu ăn sạch, công bằng và bền vững, thì bếp khí hóa quy mô nhỏ sử dụng phụ phẩm nông nghiệp cần được xem như một giải pháp trọng tâm. Việc tận dụng nguồn tài nguyên địa phương một cách sáng tạo, đồng thời tôn trọng đặc trưng văn hóa, sẽ giúp mở ra con đường thoát khỏi mô hình nấu ăn nguy hiểm và lỗi thời vốn đã tồn tại quá lâu ở khu vực này.

Tác giả : WeGreen Experts